Schildering van vrijwilliger en voormalig deelnemer Marcel op de keet naast de kippenschuur. Foto Guy Ackermans Publieke omroep KRO-NCRV maakte onlangs de serie Out of Office waarin mensen met een burn-out een halfjaar meewerken op een zorgboerderij. De hoofdpersonen ervaren daar rust, ritme en ruimte om aan zichzelf te werken. Dat verbaast Marjolein Elings, onderzoeker zorglandbouw bij WUR, helemaal niks. ‘Het concept zorgboerderij heeft nog zoveel meer potentie.’
Vijf klappen van ijzer-op-ijzer galmen over het erf van zorgboerderij De Hoge Born. Eindelijk is het weer een dag droog. Er prijkt een strakblauwe lucht boven de campus. Het is half elf en tijd voor koffie. Iedereen legt gauw het werk neer en loopt naar de kantine.
Marjolein Elings, onderzoeker zorglandbouw, komt geregeld bij zorgboerderij De Hoge Born, gelegen aan de Bornsesteeg net voorbij de velden van Unifarm. Als we haar daar opzoeken is het er gezellig druk. ‘Van oorsprong is dit een proefboerderij van de universiteit’, licht ze toe. ‘Vroeger deed WUR hier veldexperimenten met aardappelen. Toen de universiteit de grond niet meer nodig had, kwamen partijen bij elkaar met het idee hier een zorgboerderij van te maken.’ Deelnemers die voorbij lopen zeggen Elings vriendelijk gedag. ‘Voor sommige deelnemers is het werk hier de reden dat ze ’s ochtends uit bed komen’, vertelt de onderzoeker.
Inmiddels doet WUR al meer dan twintig jaar onderzoek naar de gezondheidseffecten van werken op een zorgboerderij. ‘Sinds die tijd is deze sector enorm gegroeid: van 75 zorgboerderijen in Nederland in 1998 naar meer dan 1350 op dit moment. Mensen denken bij het woord zorgboerderij vaak nog aan vertroetelende dagbesteding voor mensen met een verstandelijke beperking. Dat is het al lang niet meer’, zegt Elings. ‘Ook bijvoorbeeld ouderen met dementie, jongeren met gedragsproblemen, schooluitvallers en mensen die re-integreren na een burn-out, zoals in de documentaireserie van de KRO-NCRV, werken op zorgboerderijen en kunnen daar veel baat bij hebben. Dat hebben we met diverse studies aangetoond.’
Jongeren met gedragsproblemen komen na een traject minder in aanraking met de politie
Marjolein Elings, onderzoeker zorglandbouw
Nederland loopt voorop wat zorglandbouw betreft. ‘Wij werken als onderzoekers nauw samen met de Federatie Landbouw en Zorg, waarbij zo’n negenhonderd Nederlandse zorgboerderijen zijn aangesloten: zij geven bij ons aan welke vragen er spelen in het werkveld en koppelen onze onderzoeksresultaten terug naar hun leden.’ De manier waarop de boerderij in het Nederlandse zorgsysteem is ingebed, wekt ook interesse in het buitenland. ‘We krijgen regelmatig de vraag om presentaties of workshops te geven aan internationale politici of andere beleidsmakers.’
Schooluitval
Elings bestudeert sinds 2002 – op onder meer De Hoge Born – wat de zorgboerderij doet voor deelnemers. ‘Dat is geen strak afgebakend interventieonderzoek, want niet iedereen doet bijvoorbeeld hetzelfde werk of komt even vaak naar de boerderij. Bovendien hebben deelnemers ook een leven naast het werk op de boerderij, dat zijn weerslag kan hebben op hun welzijn. Dat maakt het soms lastig om de effectiviteit van dit type zorgverlening kwantitatief hard te maken.’
‘Uit onderzoek weten we dat deelnemers door een traject op de zorgboerderij opleven. Zo krijgen ouderen met dementie meer voeding binnen dan ouderen die reguliere dagopvang krijgen en komen jongeren met gedragsproblemen na een traject minder in aanraking met de politie en groeit hun zelfvertrouwen’, licht Elings enkele onderzoeksresultaten toe.
We geven regelmatig presentaties aan internationale politici en beleidsmakers
Marjolein Elings, onderzoeker zorglandbouw
Een van haar collega’s publiceerde onlangs een rapport over de toepassing van onderwijs-zorgboerderijen voor leerlingen die door schooluitval thuiszitten. ‘Op een onderwijs-zorgboerderij voelen deze kinderen zich veilig, gehoord en gezien, waardoor ze tot rust komen. Een groot deel van de kinderen die zo’n traject doorloopt, kan daarna weer meedoen in het reguliere onderwijssysteem.’
Mentale gezondheid
Elings richt zich met haar onderzoek voornamelijk op mensen uit de psychiatrie en verslavingszorg. Met behulp van vragenlijsten, diepte-interviews en focusgroepen kan ze de mentale gezondheid en het sociaal functioneren van deze deelnemers monitoren. ‘Deelnemers geven aan dat zij zich dankzij het werk op de boerderij fitter voelen omdat ze fysiek bezig zijn. Ze ontwikkelen zelfvertrouwen, zelfrespect en verantwoordelijkheidsgevoel en voelen zich nuttig. We zien bovendien dat mensen op een zorgboerderij beter voor zichzelf leren zorgen; ze verwaarlozen zichzelf minder omdat ze hier bijvoorbeeld leren koken. Ook zien we een afname in medicatiegebruik en het aantal contactmomenten met zorgverleners. Mensen ervaren minder stress en worden rustiger. Dat zijn mooie resultaten.’
Een van de deelnemers uit Elings’ onderzoek is Marcel (56). Zeven jaar geleden kwam hij voor het eerst bij De Hoge Born. Door omstandigheden moest hij verhuizen, waardoor Wageningen zijn nieuwe woonplaats werd. ‘Ik ben gevoelig voor psychoses en vloog een paar keer uit de bocht. Wat ik en mensen zoals ik nodig hebben is rust en structuur. Dat krijgen we hier. Eerst was ik deelnemer, nu vrijwilliger. Deze plek helpt mij psychisch stabiel te blijven. We letten op ons eten en drinken, we hebben een dagritme en een ondersteunende sociale omgeving.’
Uitvliegen
Marcel laat een kleurrijke schildering op de keet naast de kippenschuur zien. ‘Hier worden de eieren van de kippen schoongemaakt en bestempeld. De keet zag er aan de buitenkant wat vervallen uit. Laatst mocht ik ‘m beschilderen’, vertelt hij. Op de zijkant van de keet schittert nu een regenboog boven de boomtoppen van verschillenden bomen en struiken. Hij schilderde ook een klein uiltje. ‘Dat is de onofficiële mascotte van De Hoge Born. Elk jaar bouwen uilen een nest op de binnenplaats van de boerderij. We zien hun jongen opgroeien en uitvliegen.’ De uilen blijken een passende metafoor voor de deelnemers die op de zorgboerderij rondlopen.
De ontwikkeling die Marcel schetst, ziet Elings bij veel deelnemers op zorgboerderijen. ‘Hun zelfvertrouwen neemt toe doordat ze positieve ervaringen opdoen in het verzorgen van dieren of het verbouwen van gewassen. En doordat deelnemers op de boerderij verwacht worden, doet dat wat met hun zelfrespect en voelen zij zich bovendien onderdeel van een grotere gemeenschap, je ziet mensen op sociaal vlak groeien.’
Vrijwilligers
Naast dat het werken op de zorgboerderij een positief effect heeft op de deelnemers, heeft het ook positieve effecten voor vrijwilligers die op het erf rondlopen. Elings: ‘De huidige tijd kenmerkt zich door een toename van mentale gezondheidsproblemen, gevoelens van eenzaamheid en gebrek aan connectie en zingeving. We hebben laatst interviews gehouden met vrijwilligers op zorgboerderijen en hun gevraagd wat die plek voor hen betekent, welke invloed deze plek op hen heeft. Hieruit komt naar voren dat de boerderijomgeving hun ook helpt om te mogen en kunnen zijn wie ze zijn.’
Volgens Elings ligt daar de kracht van zorglandbouw. ‘Werken tussen de planten en dieren geeft extra zingeving. Het is anders dan gewoon vrijwilligerswerk of dan de traditionele vormen van dagbesteding. Laatst zei een deelnemer: ‘Dan zit ik met al die zorgen in mijn hoofd, maar dan werk ik op het land en zie ik dat alles gewoon doorgaat, dat de vogels nestjes bouwen, dat het lente, zomer, herfst en winter wordt en dat de natuur toch wel haar eigen gang gaat.’ Mensen voelen zich hier onderdeel van een groter geheel waar zij hun steentje aan kunnen bijdragen. Dat geeft een enorm positief effect.’
Werken tussen de planten en dieren geeft extra zingeving
Marjolein Elings, onderzoeker zorglandbouw
Maar volgens Elings is de potentie nog groter. ‘Zorglandbouw zou kunnen bijdragen aan het verkorten van de voedselketen. Niet alleen in de vorm dat voedsel dichter bij de consument komt, maar ook de consument dichterbij het voedsel. De meeste consumenten hebben onvoldoende idee van wat er zich afspeelt op een boerderij. De zorgboerderij trekt vrijwilligers, familieleden en andere geïnteresseerden het erf op en kan daarmee bijdragen het gat tussen landbouw en samenleving te overbruggen. Dat werkt overigens twee kanten op. De consument weet beter wat er op de boerderij gebeurt en de boer krijgt feeling met wat er bij de consument leeft.’
Iets creëren
Marcel is in ieder geval niet meer weg te slaan van De Hoge Born. ‘Ik houd ervan om in de aarde en met de planten te werken’, vertelt hij. ‘Als je zaait gebeurt er daadwerkelijk iets, hoewel je het wel nog aandacht moet geven. In de winter lijkt de aarde dood te zijn, maar als je gaat zaaien kom je erachter dat de aarde heel veel kan.’
‘Als mensen nieuwsgierig zijn naar De Hoge Born zijn ze hier welkom’, vervolgt hij. ‘Er staat een bordje ‘boerderijwinkel’ bij het bruggetje over de Forum-vijver dat naar ons wijst. Je kunt hier gewoon je boodschappen doen, een kopje koffie drinken op het terras of een praatje maken met de mensen op het erf.’
