Eigen foto. De marrons in Suriname verbouwen een onvoorstelbare hoeveelheid variëteiten van rijst. Promovendus Nicholaas Pinas bracht die rijstcultuur in kaart.
Op een doorsnee Hollands bord ligt regelmatig witte of bruine rijst. We kennen basmati, pandan en jasmijnrijst, maar daarmee houdt het avontuur op het bord wel zo’n beetje op. En eerlijk is eerlijk, ook Surinamer Nicholaas Pinas had niet verwacht zo’n enorme diversiteit aan te treffen, toen hij vier jaar geleden begon aan zijn zoektocht naar de rijstcultuur van de marrons in zijn geboorteland.
Marrons zijn de nakomelingen van gevluchte Afrikaanse slaven. Pinas komt zelf uit een van de zes marron-gemeenschappen die Suriname kent. ‘Ik behoor tot de Okanisi’, legt hij uit. ‘Mijn beide ouders komen uit het gebied van de Cottaki, een kleine rivier in Noordoost-Suriname.’ Pinas werd evenwel in Paramaribo geboren en groeide daar ook op. ‘In de schoolvakanties ging ik vaak naar mijn oma in Moengo. Met mijn neven en nichten heb ik daar vaak rijst geoogst. Dat moest wel, want mijn oma liet je niet alleen thuis’, lacht hij. ‘Het was hard werken. In augustus en september lopen de temperaturen op tot wel 40 graden.’
300 variëteiten
Als onderzoeker interviewden Pinas en zijn promotor Tinde van Andel (buitengewoon hoogleraar Etnobotanie) 106 marrons in vier gemeenschappen in Suriname en het aangrenzende Frans-Guyana. Ze verzamelden planten en graan van meer dan driehonderd verschillende variëteiten rijst. Tenminste, dat dachten ze. Pinas: ‘Van sommige variëteiten hadden we meerdere monsters. Bij nader onderzoek door het Surinaamse rijstinstituut (SNRI/ADRON) bleken het meer dan vijfhonderd verschillende variëteiten te zijn.’
Rijst is een vrouw in de gedachtewereld van de marrons
Die enorme variatie is het resultaat van meer dan driehonderd jaar cultivering, aanpassing aan de lokale omstandigheden en kruising. Sommige marrons verbouwen tot wel twintig verschillende variëteiten. En dat is niet voor niks. Het is een vorm van risicospreiding, legt Pinas uit. ‘Het is een managementstrategie. Je hebt planten die waterminnend zijn en het dus goed doen in een nat jaar. En je hebt zonminnende variëteiten die goed tegen droogte kunnen. Door meerdere variëteiten te verbouwen, is er altijd genoeg te eten of het nu een nat of droog jaar is.’
Vrouwenwerk
De marrons produceren kleinschalig en voor de eigen voedselvoorziening. De oogst wordt niet geteld in gewicht, maar in tijd: de tijd die een gezin ervan kan eten. Bij een rijstveld moet je je geen netjes aangeharkte akker voorstellen. De gebruikte methode is die van slash-and-burn, waarbij een veld hooguit twee jaar in gebruik is. De opbrengsten zijn klein in vergelijking met de commerciële rijstbouw. Maar het is maar hoe je ernaar kijkt. Pinas: ‘De commerciële rijstbouw in Suriname haalt zes à zeven ton per hectare. Maar op een marronveld kom je met diezelfde rijst tot amper een ton.
Een aantal marronvariëteiten daarentegen haalt meer dan twee ton.’ Dat blijkt uit een vergelijkend onderzoek waarbij naast een groot aantal traditionele rijstvarianten ook twee commerciële cultivars op traditionele manier werden verbouwd. Die relatief hoge opbrengst toont aan hoe de rijst zich heeft aangepast aan de omgeving.
Naast rijst en informatie over de verbouw daarvan, verzamelde Pinas veel verhalen. Rijst is voor de marrons meer dan alleen voedsel. Het gewas speelt een belangrijke culturele rol in rituelen en gebruiken. More than a grain heet daarom zijn proefschrift. Pinas documenteerde naast die verhalen 284 unieke namen voor rijstvariëteiten. Die namen verwijzen vaak naar uiterlijke kenmerken van de rijst. Een flink aantal is daarnaast vernoemd naar vrouwen.
Er is leven mogelijk zonder technologie
En dat is niet voor niks, licht Pinas toe. ‘Rijstteelt is vooral vrouwenwerk. De mannen zorgen voor het bouwklaar maken van de grond. Zij kappen en maken het terrein open. Maar de vrouwen planten, bewerken en oogsten de rijst. Rijst is een vrouw in de gedachtewereld van de marrons. Ze doen niet alleen al het werk, maar het staat ook symbool voor de vruchtbaarheid. Eén korrel brengt veel nageslacht voort.’
Zwarte bladzijde
More than a grain is daarmee naast een wetenschappelijk werk ook een soort ode aan vrouwen. Een hommage aan de essentiële rol die zij speelden bij het overleven in de jungle. Daarnaast toont het werk volgens Pinas het belang aan van biodiversiteit. ‘De marrons houden niet bij wanneer het regent en hoeveel. Ondanks dat gebrek aan technologie zijn er strategieën ontwikkeld om toch voldoende voedsel te produceren. Er is leven mogelijk zonder technologie. Dat is een belangrijke les.’
‘De slavernijperiode is een zwarte bladzijde in de geschiedenis van de mensheid’, besluit Pinas. ‘Desondanks is de enorme diversiteit aan rijstvariëteiten van de marrons mede daardoor ontstaan. Mensen zijn innovatief genoeg geweest om met hun moeilijke omstandigheden om te gaan. In the eye of a crisis, you don’t have to fall and die.’
Zaadbank
Het werk van Nicholaas Pinas heeft geleid tot de oprichting van de Mma Paanza. Community Seedbank. Deze zaadbank herbergt alle verzamelde variëteiten rijst. Alle Surinamers kunnen het zaad gratis krijgen om mee te experimenteren. Veel variëteiten zijn daarnaast opgeslagen in de Wereldzadenbank op Spitsbergen.
