Foto Shutterstock Met het oog op de naderende verkiezingen organiseerden vier promovendi van de Wageningen School of Social Sciences (WASS) een seminar, om duiding te geven aan de Nederlandse verkiezingsdynamiek en -retoriek. Wat valt er bijvoorbeeld in historische context te zeggen over het huidige politieke landschap? En wat vertelt Wagenings onderzoek over polarisatie: is die echt zo extreem als vaak wordt beweerd? (Spoiler: nee.)
Het seminar kreeg de titel From pillarisation to polarisation. Koen Vossen, universitair docent Political Sciences aan de Radboud Universiteit, was uitgenodigd om de naoorlogse parlementaire geschiedenis van Nederland te duiden. Die bracht hij tot leven met intrigerende quotes en weetjes. Het vroegere, sterk verzuilde Nederland typeerde hij bijvoorbeeld met een citaat van Robert Dahl, Yale-hoogleraar politieke wetenschappen: ‘In theorie kan jullie land helemaal niet bestaan’. Een land met verschillende religies en een segregatie die zo sterk is dat de bevolkingsgroepen ‘op een bijna apartheid-achtige manier gescheiden van elkaar leven’ (dixit Vossen) is namelijk bijna altijd een recept voor burgertwisten en maatschappelijke instabiliteit. ‘Maar in Nederland bracht de verzuiling lange tijd juist een grote mate van sociale en politieke stabiliteit’, aldus Vossen.
Politiek klimaat
Volgens Vossen kwam dat vooral doordat de gevestigde politieke orde er niet in slaagde om adequaat te reageren op de maatschappelijke onrust na de aanslagen van 11 september en de moord op politicus Pim Fortuyn (‘De eerste politieke moord in Nederland sinds de zeventiende eeuw, nota bene door een Wageninger’, aldus Vossen). Hij noemde ook de moord op film- en opiniemaker Theo van Gogh, die fel ageerde tegen de islam, waardoor het politieke klimaat aanzienlijk grimmiger werd. Sindsdien zag Nederland een reeks aan nieuw opgerichte politieke partijen – waarvan een deel ook alweer verdwenen is.
Nederland heeft altijd al veel politieke partijen gekend. De onderlinge verschillen zijn echter vaak minimaal.
Koen Vossen, universitair docent Political Sciences aan de Radboud Universiteit
Die veelheid aan politieke partijen wordt weleens geïnterpreteerd als teken van polarisatie; als gebrek aan common ground. Maar Vossen betwist dat. ‘Nederland heeft altijd al veel politieke partijen gekend. Belangrijk om in ogenschouw te nemen is dat de onderlinge verschillen tussen de partijen vaak minimaal zijn. Zie een niet-Nederlander bijvoorbeeld maar eens het verschil uit te leggen tussen de ChristenUnie en het CDA. Freud had het over ‘the narcissism of small differences’. Dat lijkt mij een betere typering van het Nederlandse politieke systeem.’
Polarisatie
De (vermeende) polarisatie is ook onderwerp van studie bij de leerstoelgroep Strategische Communicatie; de Wageningen Election Study vraagt ernaar, vertelde hoogleraar Rens Vliegenthart. Dat is een langjarig panelonderzoek naar de invloed van (sociale) media op politieke voorkeuren en politieke fenomenen zoals populisme en polarisatie. De meest recente resultaten waren net binnengekomen; universitair docent Emma Turkenburg had een deel van haar weekend opgeofferd voor een snelle analyse om de seminarbezoekers een eerste indruk te kunnen geven.
Een van de inzichten: met de polarisatie valt het eigenlijk reuze mee in Nederland. ‘Mensen hechten waarde aan de meningen van anderen. En ze vinden consensus belangrijk’, vatte Vliegenthart samen. Turkenburg, die volgend jaar een nieuw bachelorvak geeft over communicatie en polarisatie, toonde de bijbehorende grafiekjes. Geen van de verschillende soorten polarisatie (zie kader) lieten een duidelijk stijgende trend zien. Wel zijn verschillen zichtbaar in hoe er over onderwerpen wordt gediscussieerd.
Om stemmen te winnen kan het strategisch handig zijn om een beeld schetsen van een verdeelde samenleving
Emma Turkenburg, universitair docent bij de leerstoelgroep Strategische Communicatie
Problematisch
De (voorlopige) onderzoeksresultaten schetsen een ander beeld van polarisatie dan de ondervraagden zelf hebben, concludeerde Turkenburg: ‘De meesten van hen zien een sterk gepolariseerd land en maken zich daar grote zorgen over.’ Een harde verklaring daarvoor heeft ze nog niet, wel vermoedens. ‘Het kan te maken hebben met de veranderde media-omgeving; misschien worden mensen meer blootgesteld aan extreme standpunten. Misschien komt het ook doordat politici sterk hameren op de verschillen: om stemmen te winnen kan het strategisch handig zijn om een beeld schetsen van een verdeelde samenleving.’
Turkenburg wees erop dat het problematisch kan zijn dat de polarisatie wordt overschat. ‘Niet alle polarisatie is per se problematisch. Maar een verkeerde perceptie is risicovol. Want als mensen denken dat de samenleving super verdeeld is en dat de verschillende groepen elkaar haten, dan kunnen ze zich er ook naar gaan gedragen. Dan kan de perceptie van een sterke polarisatie een selffulfilling prophecy worden.’
Polarisatie: begripsbepaling
Turkenburg onderscheidde vier soorten polarisatie. Ten eerste ideologische polarisatie, waarbij mensen een sterke mening hebben over een bepaald onderwerp. De tweede soort, affectieve polarisatie, draait om verschillen tussen groepen mensen – het denken in wij versus zij. Goed voorbeeld: de Ajacieden die Feyenoorders haten, en vice versa. Bij het derde type polarisatie gaat het om verschillen in feitelijke overtuigingen, bijvoorbeeld of klimaatverandering wel of geen hoax is. En de vierde vorm draait om gepercipieerde polarisatie, om ‘seeing the gap’: de situatie waarbij mensen vooral oog hebben voor extreme standpunten en overschatten hoe verdeeld mensen zijn.
